Lakin Səfər Xan heç vaxt ondan qorxmurdu. 28 iyun 1956-cı ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsi ilə bağlı məhkəmə işlərınə son verilir. Lakin Azərbaycan aydınları və mübarizləri ilə düşmənçilik heç bitmir.
1951-ci illərin sonlarında İran iqtisadiyyatı dövrünün ən ağır böhranı ilə üzləşir. İqtisadı böhran Böyük şəhərlərdə maaşların, hətta kirayə haqlarının azalmasına səbəb olur. Azərbaycan və digər bölgələrdə işsizlik, yoxsulluq əhalini təngə gətirərək üsyana sövq edir. Bu üzdən azərbaycanlı ziyalı və mübarizlər böhrandan çıxmaq üçün öz müqəddəratını
təyinetmə hüququnu bərpa etməyi düşünürlər. Çünki Tehrandakı hakim rejimin dərin sosial böhrandan çıxmaq gücünə sahib olmadığına görə İranda yaşayan millətlər iqtisadiyyatı yoxdur və millətlər siyasi və iqtisadi talelərini özləri həll etməlidirlər. Ancaq milli hökumətdən sonra Azərbaycanda hökm sürən təhlükəsizlik habelə hərbi atmosfer qəddarlıqla davam etdiyindən bu aktivistlər sürətlə həbs edilərək məhkəmə üçün Tehrana göndərilirlər. Bu dövrdə özünü “Sarayın Nökəri” adlandıran doktor İqbal hökumət başçısı idi. Bu səbəbdən də Şah sarayına xoş gəlmək üçün hər bir cinayətə əl atırdı. Bunların başında Azərbaycanda terrorun artması dururdu.
Tehranın hərbi məhkəməsində Azərbaycandan Aparılan vətənsevərlərin mühakiməsi başlandı. Bu məhkəmədə, “Əyub Kəlantəri, Əli Kulahi, Zehtab, Cavad Füouği və Əli Əzimi” ölüm cəzasına məhkum edildi və Azərbaycan xalqınıda qorxu-vəhşət yaratmaq səbəbilə hökmu icra etmək üçün onları Təbrizə göndərdi. 1960-ci ilin may ayının 14-dü şənbə günü ordu prokroru tərəfindən bu haqda verilən xəbər çox qısa oldu: “Bu gün səhərçağı hərbi məhkəmələrdə edam hökmünə məhkum edilmiş məşrutə səltənətinə qarşı olduqlarına görə 5 nəfər Təbrizin Ləşkər-e Tir meydanında güllələndi. Rejim, ailələrinin iştirakı olmadan onları gizli şəkildə şəhər qəbiristanlığından kənarda dəfn etdi. Çünki onların dəfn olunmasının həmçinin anılmasının böyük bir qiyama çevrilərək bir daha rejimi təhdid edə biləcəyinə inanırdı.Tehrandakı hakim rejim həmişə Azərbaycana şübhə ilə yanaşırdı. Çünki hər zaman xalqın qiyamından qorxurdu.
Dövlət başçısı Doktor İqbal 1358-ci ilin noyabr ayında Azərbaycana gəldi və özbaşına firqə məhbusları “”Borazcan Həbsxanasına göndərməyə qərar verdi. Bu üzdən də Səfər Xan və bir qrup firqəçi öncə Tehrana və oradan Borazcana sürgün edildi. Borazcan həbsxanası ən pis iqlimi və ən ağır havası olan bir məntəqə idi. Ora bir karvansaranın qalıqları olaraq Buşehrlə Şiraz arasında yerləşirdi; indi isə burada firqəçilər və digər məhbusların yaşadığı yerdi. Eyni zamanda bəzi firqə üzvləri “Xark” adasına sürgün edildi.Borazcan məhbusları onlara verilən gündəlik ərzaqların yarsını buz almağa sərf edirdilər. Çünki oranın havavasının hərarəti bəzən 50 dərəcədən yuxarı olurdu. Bu həbsxanada məhbusu ziyarət etmək mümkün deyildi, çünki bir tərəfdən yolun üzaqlığı, digər tərəfdən isə orada kasıblar üçün hoteldə qalmaq xərci çox baha idi. Nəticədə, məhbus illərlə ailə ziyarətlərindən məhrum edilirdi. Borazcanda Səfər Xanın bir qulağı kar oldu. Lakin Azərbaycanın azad olmasına inandığı üçün bu hadisə onu narahat etmədi. O, 1962-ci ildə atasını itirdi. Səfər Xan deyir: “1967-ci ildə həbsxana gözətçisi mənə “Görüşün var!”- dedi. Təəccübləndim. Bir gənclə görüşüb və soruşdun ki, sən kimsən? “Əmi oğlunuzam”- deyə cavab verdi. Dedim məni necə tanıdıınız? Dedi ki, şəkillərindən. Ertəsi gün bir gənc kişi və qadın mənim görüşümə gəldilər, söhbət əsnasında qızım Məhin və əri Möhsün olduğunu öyrəndim. Soruşdum; niyə mənə xəbər vermədin? Yolun uzaqlığına və maliyyə xərcinə görə buna qarşı çıxacağınızı düşündüklərini söylədilər. Onlarla görüş məni çox sevindirdi. Məhz bu illərdə General Nasiri həbsxanaya baş çəkdi. Onunla həmişəki söhbətlər- yəni Borazcan həbsxana deyil, bir kəsimxanadır və digər bu kimi söhbətlər apardıq. Nəhayət Nəsiri dedi; Adelabadda yeni bir həbsxana tikirik. Sizi oraya aparacağıq.”
Səfər Xan sözünün davamında deyir: 1968-ci ilin noyabr ayında məni Qasri-Qacar Həbsxanasına ğndərdilər. Orada İran Tudə Partiyasının hərbi üzvləridən olan bir sıra yoldaşlarda(Abbas Həcri, İsmayıl Zülqədr, Rza Şəltuki, Tağı Keyməneş, Məhəmmədəli Əmui, Zehtab) həbsdə idilər.( Bu məhbusların bir çoxu İslam Cümhurisi rejimi tərəfindən edam edildilər.) Qəsr həbsxanasının şərtləri Borazcandan daha yaxşı idi, SAVAK-ın məqsədi Səfər Xanın müqavimət ruhiyyəsini sındırmaq idi, lakin heç vaxt buna nail ola bilmədi. Qəddar müstəndiqlər və işgəncə verənlər öz hədəflərində müvəffəq ola bilmədilər. Səfər Xanın məşhur “yox, yox” sözü həbsxanada o qədər əks-səda salmışdı ki, başqa məhbusların dil əzbərinə çevrilmişdi. Bu həbsxanada da ayrı-seçkilik tüğyan edirdi. Borazcandan daha
yaxşı vəziyyətdə idi və Səfər Xanın məşhur “Xeyr, Yox” sözü idi. həbsxanada o qədər əks-səda verdi ki, bu, digər məhkumların dilinə çevrildi. Bu həbsxanada da ayrı-seçkilik geniş yayılmışdı. Çoxdillili olan İranda yalnız bir dil rəsmiyyətə tanınırdı. Qəsri-Qacar Həbsxanasının problemlərdən biri, görüş zamanı, türk və ya kürd dilli məmur tapılmasaydı görüş baş tutmayıb, təxirə salınacaqdı.
1975-ci ildə məhkumların zəiflik göstərməsi- “tövbə ” və “bağışlanma” məktubu yazanların sayı artaraq günü-gündən sürətləndi. Eyni zamanda həbsxana içərisində repressiya daha da gücləndi. Bu üzdən də yenidən Səfər Xana işgəncə verməyə başladılar. İşkəncə cəlladı olan Hüseyni ona ağır işgəncələr verildi. Bu qəddar adam təkəbbürlə qışqıraraq deyirdi: “Səfər Xanı “tövbə məktubu” yazmağa məcbur edirəm. Səfər Xan cavabında “Bunu da sınayın!”- deyirdi. Eyni zamanda bu sözlər də dövrün siyasi məhbusları arasında yadigar olaraq qaldı və bəzən işgəncə məmurlarını ələ salmaq üçün o sözdən istifadə edilirdi. Nəhayətdə, dəmir iradəsini qırmaq üçün Səfər Xanı “Sabotajla Birgə Mübarizə Komitəsi”nə (Ağır İşgəncə Həbsxanası) apararaq bir neçə təcrübəli “SAVAK” məmurları onun üzərində hər yolu sınamağa baxmayaraq nəticəyə nail ola bilmədikdə yenidən onu Qəsri-Qacar Həbsxanasına gətirdilər. Səfər Xan dedi: “Azərbaycan Milli Hökuməti dövründən bəri xalqımla bağladığım və həmişə sadiq qaldığım əhd üçün vicdanım rahatdır.”
Bu uzun müddətdən sonra Səfər Xan Evin Həbsxanasına göndərilir və Tudə partiyası üzvləri(Zülqədr, Şəltuki, Bağırzadə, Razmdidə və Məhəmmədzadə) ilə birlikdə 2 saylı ümumi kamerada məhbus həyatına davam edir. Bu illərdə təşkilat nəşrləri, xüsusilə “Demokrat Gənclər” və digər partiya nəşrləri Səfər Xan barədə yazaraq məlumat verirdilər. Səfər Xan haqqında yazılan mövzular xarici jurnalistlərin diqqətini özünə cəlb edirdi. Onların bu xəbərləri təqib etmələri Şah rejiminin xoşuna gəlmirdi. Ona görə də rejim məhbusların “tövbə məktubu” yazmama və ya “bağışlanma” istəkləri işlərini məsələsini sürətləndirməyə çalışırdı. Lakin Səfər Xan həmin əvvəlki sözlərini təkrarlayırdı. Beləliklə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin nümayəndələri onunla söhbət etməyə başlayıb və heyrətlə sözlərini dinlədilər.
Səfər Xan özü haqqında belə dedi: “Mən, Azərbaycan Demokratik Firqəsinin üzvü Səfər qəhrəmaniyəm, ömrümün 30-dan çox baharını İran həbsxanalarının ən pis şəraitində keçirmişəm. Qızıl Xaç nümayəndəsi inanmayaraq təəccüblə soruşur: “Bu uzun müdət üçün neçə dəfə həbdə olubsan. Səfər Xan cavab verir: Şahın repressiv ordusunun hiyləgərliklə Azərbaycana hücumundan, yəni 1946-cı ildə milli hökumətin məğlubiyyətindən sonra bir müddət dağlıq və ucqar bölgələrdə gizləndim. Sonra 1948-ci ildə, şahın demokratiyaya və azadlıq mübarizlərinə zərbə vurduğu zamandan və uydurma, mənasız bir amnistisiya qanunu ilə bölgədə hərbi vəziyyət elan etdikdən sonra həbs olundum. Bu görüşdən sonra Qızıl Xaç nümayəndə heyətinin başçısı Şahdan Səfər Xanın sərbəst buraxılmasını tələb etdi. Şah dedi: Ona qarşı xüsusi şikayət var, lakin şahın heç vaxt xüsusi şikayətçısı cəmiyyətə bəlli olmadı. Halbuki, rejimin təməli sarsılıb və dağılmaqda idi.
Bir tərəfdən rejimə son qoymaq üçün ilk addım 1977-ci il fevralın 20-də Təbrizdə başlanan bir qiyam vasitəsilə atıldı. Digər tərəfdən sinfi qruplar(Vəkillər Birliyi, Yazıçılar Birliyi, universitet müəllimləri və s.) Açıq məktublarla bir-birinin ardınca öz etirazlarını bəyan edərək yayımlayırdılar. Azərbaycan xalqı Səfər Xanın sərbəst buraxılmasını gözləyirdi, lakin hərbi məmurlar və prokurorlar Səfər Xanın işinin Şahın özünə aid olduğunu söyləyirdilər! Nəhayət, Şahın məğlubiyyəti ilə Səfər Xan 23 Noyabr 1978-ci ildə uzun müddət il həbs və əsirlikdən azad edildi. O, başqa məhbusların “Yaşasin Səfər Xan” alqışları altında ləyaqət və qürurla həbsxanadan buraxıldı.
Səfər Xan azadlığa buraxıldı və inqilab qalib gəldi. Lakin milli zülm hələ də davam etməkdə idi. Öz müqəddəratını təyin etmə hüququ yenidən cinayət sayıldı və milyonlarla azərbaycanlının türk dili yabançı dil kimi damğalanaraq, ona qarşı müxtəlif yollarla mübarizə davam etdi. Səfər Günlər və illərlə həbsdə qaldıqdan sonra milli hüquqlar uğrunda mübarizə etmək üçün Azərbaycana, Şişəvana qayıtdı. Əhali dəstə-dəstə, xüsusilə gənclr bu qəhrəmanlıq simvolu və qocaman igidlə görüşünə gəlirdilər. Artıq uzun sürən zindan həyatı onun simasında qocalıq izini qoymuşdu. Hələ də şahın ordu və jandarma qüvvələri bu məzlum və sarsılmaz qocadan qorxdular. Ona görədə Əcəbşir və Şişəvan əhalisinin onunla görüşmələrinə mane olurdular. Səfər Xan əhali, xüsusilə gənclərlə görüşlərində daim firqənin nailiyyətlərindən bəhs edirək onlara azadlıq müjdəsini verirdi.
Azərbaycanın azadlığı üçün Səfər Xanın sönsuz və həmişəki mübarizəsi davam etməkdə idi. Bu da onun uzun müddət həbsxanada qaldığının göstəricisi idi. Ömrünün son illərində uzun müddət həbsxanada çəkdiyi əzabların törətdiyi xəstəliklər Səfər Xanın sorağına gəldi və bir daha onu tərk etməyərək inzivaya qapatdı. 10 Noyabr 2002-ci ildə bu müqavimət simvolunun ömrü sona yetdi və İmamzadə Tahir Qəbiristanlığında torpağa tapşırıldı. Manarxiya rejiminin başqa bir məhbusu olan Qəni Bülurian, Almaniyanın Berlin şəhərində Səfər Xanın anım mərasimində onun barəsində belə söylədi: “Səfər Xan 30 il həbsxanalarda əzab-əziyyət və məhrumiyyətlə yaşamasına baxmayaraq, möhkəm dayandı. O, bütün çəkdiyi müsibətlərə qarşı gülüş və mizahla cavab verdi. Bu isə bizə və başqalarına ilham verdi. Bu ehtiraslı və Azərbaycansevər insan ömrü Azərbaycanın azadlığı və onun siyasi-iqtisadi taleyini təyin etmək hüququ uğrunda apardığı mübarizədə sona çatdı.”
Azərbaycana və milli hökumətə qarşı rejimin nifrəti və qəzəbi sonsuz idi. O, bütün geniş maliyyə və hərbi imkanları ilə Azərbaycan mədəniyyətinə və onun inkişafına qarşı mübarizə aparırdı. Bütün bu müddət ərzində mədəni habelə ictimai şəxslərin və qrupların fəaliyyətinə icazə vermədi. Kitablar və jurnallar türk dilində nəşr olunmurdu. Yalnız mərsiyə və din kitablarının nəşrinə icazə verilirdi. Bəzən də təşviq edilirdi. 1960-cı illərdə torpaq islahatı nəticəsində kəndlərdən azad olunmuş milyonlarla işçi qüvvəsi Tehranın ətrafına axın etdi. Say baxımından bu işçilərin ən çoxu azərbaycanlı idi. Bu insanlar kəndli olduqları üçün dini qruplara meyl edirdilər, çünki, Orada yalnız türk dilində danışılırdı. Mədəni cəmiyyətin fəaliyyətinin qarşısı şiddətlə alınırdı. Bu əsnada daxildə və xaricdə firqəçilərlə düşmənçilik və mübarizə davam edirdi. Hətta rejim sərhəddin o tayında da firqəçilərin fəaliyyətini təqib edirdi.
1950-cu illərdə Sovet İttifaqı ilə İran arasında bir müqavilə imzalandı, ona əsasən 1946-cı ildə hər hansı bir səbəblə Sovet İttifaqına mühacirət etmiş insanlar istəsələr İrana qayıda bilərlər. İran səlahiyyətli rəsmiləri onlarla insansevərliklə davranmalıdırlar. Keçmişdəki siyasi fəaliyyət məmurları işlərini bitmiş hesab etməlidirlər. Nəticədə ailələrini və dostlarını ziyarət etmək istəyənlərin bəziləri, ömürlərinin qalan illərini yaxınlarıyla keçirmək üçün vətənə döndülər. təəssüflə ölkəyə daxil olduqları andan “SAVAK” tərəfindən dindirildilər. “İran Tudə Partiyasının zabiti “Məhəmmədəli Əmui onların taleyi barədə belə izah edir: Onları “dönüklər” adlandırıb və ” Bağı-Mehran”(mehran bağı”) da məskünlaşdırdılar. Sonralar həbsxanada onları “Bağı-Mehrani” adı ilə məşhur oldular. Onlar hamısı zəhmətkeş insanlar idi. İranda “Rubl” işləmədiyi üçün rubl əvəzinə özləri ilə kameralar, odekolonlar, tibbi alətlər və Nikolay samovarları kimi mallar gətirib onları satıb və bir müddət yaşayışlarını təmin edib və ya özlərinə iş qursunlar. Ancaq əks-kəşfiyyat və “SVAK”-in həris məmurları onların arzularını boşa çıxartdılar. onlarla hərbi əsirlər kimi davrandılar. Onlar üçün Mehran Bağında bir düşərgə qurdular. Onların bütün əşyalarını və əmlaklarını müsadirə etdilər. Onları istintağa cəlb etdilər. Müstəntiqlər onlardan Azərbaycan Demokrat Firqəsi və Milli Hökümətdə necə çalışdıqlarını sualları soruşurdular. Ardından Azərbaycan Respublikası, oradakı firqə fəaliyyətləri və həmçinin Sovet təhlükəsizlik aparatı ilə əlaqələri
haqqında suallar verildi,soruşulurdu. Bu insanların bəziləri belə sualı başa düşməkdə çətinlik çəkdilər, çünki onların bəziləri sadə kəndli olaraq qorxudan o taya getmişdilər. Orada qaldıqları müddət ərzində zəhmətlə çox çalışımalarına baxmayaraq az miqdarda gəlir topladılamışdılar. Müstəntiqlər ağır cəzayə məhkum etmək üçün onlara dəhşətli işgəncələr verirdilər. Onlardan Sovet “KQB”i ilə əməkdaşlıq etdiklərini etiraf etməyi tələb etdilər. Nəhayət, onları bu cür ağır işlərlə hərbi məhkəmələrə təhvil verdilər. Bu səbəbdən onların bəziləri, 10 il, bəziləri 15 il, bəziləri ömürlük həbs cəzasına məhkum edildilər. Onların bəziləri türkcə danışdılar və İran rəhbərliyinin vədlərinə aldandıqlarını söyləyirdilər. Onlar zəhmətlə bütün yığdıqları maddı vəsaitlərini itirdilər. Qurtulmayan çətin bir tələyə düşdüklərini söylədilər, Onlar üçün düşdükləri bu tələdən xilas olmaq çox çətin idi. Rejimə çox nifrət etdilər və hiyləgər İran rəsmilərinə inanaraq İrana qayıtdılarından peşman olduqlarını söyləyirdilər. (Məhəmmədəli Əmui, Dorde-Zəmanə, Xatirələr, səh. 142, Tehran)
Bütün bu hadisələr onu göstərir ki, Tehran həmişə Azərbaycana şübhə ilə yanaşdı və onun hər hansı bir mədəni, iqtisadi və sosial rifahına qarşı davamlı mübarizə aparmışdı. bir neçə on ildən çox keçməsinə baxmayaraq hələ də Azərbaycan Demokrat Firqəsinə düşmən münasibət bəsləməkdədir. Azərbaycan Milli Hökuməti və Azərbaycan Demokrat Firqəsindən qalan hər bir əsər və simollu təhəmmül ede bilmir. Halbuki, Azərbaycan xalqı ilə demokrat firqəsi arasında dərin bir emosional bağlılıq mövcuddur və bu əlaqə qırılmazdır….
Ardı var
1- haşiyə: Əhməd Şamlu firqə üzvlərinin qətl-amından sonra “Küçələr Üçün Gecə Nəğməsi” başlığı altında aşağıdakı şeiri yazmışdır.
Ağrılarımın sahibləri, ah! Ağrılarımın sahibləri!
Qanınız Təbrizin köhnə divarına səpildi,
Yaşıl dərənın gövdəli ağacları
Torpağa düşdülər
Dar ağacında böyük sərkərdələr rəqs etdilər
Və günəşin kiçik güzgü
Şor dənizdə sındı
2- Haşiyə: Vətənin idealist şairlərindən olan Siyavuş Kəsrai, 1978-ci ildə Səfər Xanın şərəfinə “Od və Balla Bir Görüş” adlı çox gözəl, ürəkaçan və mənalı bir şeir yazdı:
Azarbaycana bənzər!
Sərt, səbirli və möhkəm
Başı qarla hörülmüş bir dağ
Arxasında günəş
Azərbaycana bənzər!
Azad, Azadistan
Dövrün qocaman məhbusu
Azərbaycana bənzər!
Xatirə və yadıgarlarla dolu
Şəhiddən və yaşayandan,
Məhbusdan və buraxılmışdan
Aşkardan və gizlidən
Bəli bütünlüklə Azərbycana bənzər!
Bu bir nəfər
Bu “Şişəvan” kəndinin igidi
Səfər!
Bu üçüncü Bağır və Səttarxan
Onun ürək və gözündə
Bizə bir yer var həmişə
Zərdüşt odundan
Və Savalan balından.
Gənclər yanında
“Susuz Güllər”
Gözəl bəhsə oturmuş
Bu mehriban pəhlivan ixtiyar
Hər kəsə olmuş qaya və sayəban,
Marağadan bir qarı
Əlində bir şaxə gül
Ziyarətə uzun yol aşmış
Şirin dillə deyirdi:
Baxın!
Bizim qəhrəman
Bizim qəhrəman
3- Haşiyə: Xoş səsilə Təbriz Radiosundan və Azərbaycan Radiosundan hamıya tanış olan Mir Qasım Çeşmazər, ordu tərəfindən Azərbaycana vəhşicəsinə təcavüz edildikdən sonra vətənini tərk etməyə məcbur oldu. O, ömrünün sonuna qədər Azərbaycan Demokrat Firqəsinə sadiq qaldı. Bakıda da mədəni fəaliyyətdən vaz keçmədi. “Azərbaycanın görməli yerləri” adlı əsərlərindən birini Səfər Xana həsr edərək onun giriş hissəsində yazır:
Qardaşım səfər Qəhrəmani!
Bütün xalqlar, iran xalqlariı və o cümlədən Azərbaycan xalqı sizlə iftixar edir. Siz 32 il tamam hər dəqiqə, hər saat, hər gün, hər ay və hər il azadlıq yolunda şücaət, iəradə, qorxmazlıq və qəhrəmanlıq güstərdiz və inqlabi mübarizəni davam etdirdiz.
Adımızı və başımızı göylərə qaldırdız. Əsrlərin və nəsillərin nadir qəhrəmanı! Xalqımızın cavanları da, qocaları da, qızları və xanmları da, kişiləri də sizdən zülm və əsarət əleyhinə, azadlıq yolunda mətanət, iradə, şücaət, mərdlik və inqlabi mübarizə dərsi öyrənirlər.
Qəhrəman Səfər! Ürək sözlərimi yazmağa acizdır, məni unutmayıb yada saldığınız üçün ürəkdən təşəkkür edirəm.
Yoldaşın, qardaşın Çeşmazər Mir Qasım